Przejdź do głównej treści

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Pomiń baner

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Historia Instytutu

Instytut Botaniczny (1913-1970)

1913-1939

Instytut Botaniczny UJ założony został w 1913 r. jako pierwszy w Polsce nowoczesny instytut specjalizujący się w naukach botanicznych. Powstał z przekształcenia dawnej Katedry Botaniki wyodrębnionej w 1847 r. z wcześniejszej katedry przyrodniczej (działającej od 1780 r. pod różnymi nazwami), której zakładem pomocniczym był Ogród Botaniczny czynny   nieprzerwanie od 1783 r. do dzisiejszego dnia. Założycielem Instytutu był Marian Raciborski (1863-1917), badacz rodzimej flory oraz tropikalnych roślin i grzybów Indonezji (wyspy Jawy), twórca polskiej paleobotaniki. Raciborski został dyrektorem Instytutu i Ogrodu Botanicznego. Rozwinął prężną szkołę badawczą, nazwaną później krakowską szkołą  geobotaniczną. Badania – kontynuowane w następnych latach dotyczyły wielu działów botaniki: systematyki różnych grup taksonomicznych, geografii roślin (fitogeografii), ekologii, paleobotaniki, ochrony przyrody oraz historii botaniki.

W 1917 r. dyrektorem został Władysław Szafer (1886-1970) – fitogeograf i paleobotanik.  Stanowisko sprawował w latach 1918-1941 oraz 1945-1960. Był też rektorem UJ (1936-1938). Krakowska szkoła geobotaniczna stała się czołowym polskim zespołem badawczym w dziedzinie botaniki. Dla rozwoju ekologii i fitogeografii duże znaczenie miało wprowadzenie na nasz grunt (1923) metodyki fitosocjologii w ujęciu tzw. francusko-szwajcarskiej szkoły fitosocjologicznej Josiasa Braun-Blanqueta (1884-1980). W 1925 r. zainicjowano na polskim terytorium palinologię  – specjalność paleobotaniki. Szafer, który był współtwórcą ruchu ochrony przyrody w Polsce i Europie prowadził wraz z pracownikami szeroką działalność organizatorską i społeczną na tym polu. Jego współpracownikami w dwudziestoleciu międzywojennym byli m.in. Stanisław Kulczyński (1895-1975) – fitogeograf i fitosocjolog; Bogumił Pawłowski (1898-1971) – systematyk i fitosocjolog zaliczany do czołowych znawców flory gór Europy; Dezydery Szymkiewicz (1885-1948) – ekolog i fitogeograf; a także paleobotanicy, m.in. Jadwiga Dyakowska (1905-1992).

W 1932 r. powstała Katedra (Zakład) Anatomii i Cytologii Roślin zorganizowana przez Kazimierza Piecha (1893-1944), cytologa i embriologa oraz paleobotanika. Prowadzono badania laboratoryjne, m.in. nad embriologią roślin.

1939-1945

W czasie drugiej wojny światowej okupanci utworzyli na bazie Instytutu i Ogrodu instytucję  Botanische Anstalten des Generalgouvernements (Zakłady Botaniczne Generalnego Gubernatorstwa) kierowane w latach 1941-1944 przez Wilhelma Hertera (1884-1958). Profesora Szafera zwolniono – od 1942 r. pełnił funkcje rektora tajnego Uniwersytetu Jagiellońskiego. Asystent Ogrodu Bronisław Jaroń (1905-1942) – paleobotanik, został rozstrzelany w obozie koncentracyjnym w Auschwitz. Kazimierz Piech zmarł w wyniku choroby będącej skutkiem pobytu w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen.

1945-1970

W latach 1951-1952 w wyniku reorganizacji Uniwersytetu dawne instytuty przekształcono w zespoły katedr. Utrzymał się jedynie Instytut Botaniczny, ze zmienioną strukturą organizacyjną jako jednostka zbiorcza obejmująca trzy katedry: Katedrę Systematyki i Geografii Roślin (nazywaną też początkowo Katedrą Systematyki Roślin i Paleobotaniki), Katedrę Anatomii i Cytologii Roślin (w latach 1952-1956 Katedra Botaniki Ogólnej) oraz Katedrę Fizjologii Roślin, utworzoną w 1947 r., której organizatorem i długoletnim kierownikiem był fizjolog roślin Franciszek Górski (1897-1989) (w 1970 r. Katedrę  włączono do nowo powstałego Instytutu Biologii Molekularnej jako Zakład Fizjologii Roślin). Dawnemu instytutowi prowadzącemu badania szaty roślinnej odpowiadała Katedra Systematyki i Geografii Roślin.

W 1946 r. kierownictwo Katedry (Zakładu) Anatomii i Cytologii Roślin objęła Maria Skalińska (1890-1977), specjalistka w zakresie cytologii, embriologii i genetyki roślin.  Ponieważ zakład profesora Piecha został zniszczony w czasie wojny, zorganizowała na nowo tę placówkę. Prof. Skalińska należąca do twórców polskiej cytogenetyki zorganizowała prężny zespół badawczy nazwany później krakowską szkołą cytologii i embriologii roślin.

Instytut Botaniki od 1970

W 1970 r. w wyniku reformy organizacyjnej Uniwersytetu Jagiellońskiego powstał Instytut Botaniki obejmujący cztery zakłady, których dziedzictwo przetrwało do dzisiejszego dnia.

Obecnie w skład Instytutu wchodzą cztery jednostki:

- Zakład Cytologii i Embriologii Roślin (wcześniej Katedra Anatomii i Cytologii Roślin) (utworzony w 1932 r.). Kierownictwo sprawowali: Kazimierz Piech, Maria Skalińska, Eugenia Pogan, Janina Małecka, Lesław Przywara, Andrzej Joachimiak, obecnie Marzena Popielarska-Konieczna.
 
- Zakład Ekologii Roślin (utworzony w 1972 r., czynny od 1973 r.). Organizatorem i pierwszym kierownikiem była Anna Medwecka-Kornaś, później Zbigniew Dzwonko, Szymon Zubek. Obecnie Zakładem kieruje Agnieszka Nobis.

- Zakład Taksonomii Roślin, Fitogeografii i Paleobotaniki (utworzony w 1970, wywodzi się od dawnej Katedry Botaniki istniejącej od 1847 r.). Funkcjonował pod nazwami: Zakład Taksonomii Roślin i Fitogeografii (1970-2011), Zakład Taksonomii Roślin, Fitogeografii i Herbarium (2011-2016), obecna nazwa od 15 lipca 2016 r. Kierownicy po 1970 r.: Jan Kornaś, Kazimierz Szczepanek, Adam Zając, Maria Zając, Szymon Zubek, Marcin Nobis obecnie Piotr Mleczko.

- Pracownia Badań Polarnych im. Prof. Z. Czeppego (jednostka utworzona w 1996 r., czynna od 1997 r. jako Zakład Badań i Dokumentacji Polarnej im. Prof. Z. Czeppego). Jednostka powstała przez połączenie Pracowni Lichenologii i Lichenoindykacji działającej w Instytucie Botaniki od 1994 r. oraz Pracowni Dokumentacji Badań Polarnych im. prof. Zdzisława Czeppego czynnej wcześniej w Instytucie Geografii (1979-1996). Organizatorem i pierwszym kierownikiem była Maria Olech, później jednostką kierował Piotr Köhler, obecnie Piotr Osyczka.

W latach 1957-2011 działał Zakład Paleobotaniki (Organizator: Andrzej Środoń, kierownicy: Jadwiga Dyakowska, Kazimierz Szczepanek, Danuta Zdebska, Krystyna Harmata). Od 1 marca 2011 r. nazwa zmieniona na Zakład Paleobotaniki i Paleoherbarium, natomiast od 15 lipca 2016 roku włączony do Zakładu Taksonomii Roślin i Fitogeografii, który zyskał nazwę Zakład Taksonomii, Fitogeografii i Paleobotaniki.

W ciągu ponad stu lat działalności Instytut Botaniki UJ, w którym powstało kilka tysięcy prac z różnych działów botaniki, stał się jednym z ważnych ośrodków botanicznych w tej części Europy. Badania uczonych związanych z krakowską szkołą geobotaniczną, koncentrujące się wokół zagadnień flory i szaty roślinnej Polski i innych regionów geograficznych (głównie Europy Środkowej, Arktyki, Antarktyki i Azji, dawniej również Afryki) przyczyniły się do opisania kilkuset nowych gatunków współczesnych i kopalnych, należących do różnych grup systematycznych, a także ponad stu nowych dla nauki syntaksonów. W opracowaniach fitogeograficznych i ekologicznych zgromadzono ogromną liczbę danych dotyczących rozmieszczenia roślin i ich relacji ze środowiskiem, często bardzo istotnych dla nowoczesnej strategii ochrony przyrody. Zespół badawczy koncentrujący się na studiach nad cytologią i embriologią roślin zebrał wiele faktów naukowych dotyczących m. in. zagadnień kariologii, procesu embriogenezy, znaczenia ewolucyjnego procesów hybrydyzacji i poliploidyzacji. Dla rozwoju ośrodka znaczenie kluczowe miało sformułowanie programów badawczych, realizowanych przez kilka pokoleń uczonych. Należą tutaj przede wszystkim studia nad florą i szatą roślinną Polski, a w szczególności jej południowych regionów (głównie Karpat), prace nad syntetycznymi opracowaniami zbiorowymi: Rośliny polskie, Flora polska, Szata roślinna Polski, Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych Polski, a także innymi atlasami rozmieszczenia różnych grup gatunków, badania nad historią przemian szaty roślinnej Polski (od trzeciorzędu do wczesnego postglacjału), studia nad kariologią flory polskiej połączone ze stworzeniem internetowej bazy liczb chromosomów roślin Polski. Podstawą prowadzenia badań nad wieloma zagadnieniami botaniki są gromadzone w Uniwersytecie od końca XVIII w. zbiory roślin (zielnikowe, muzealne, paleobotaniczne, preparaty cyto-embriologiczne, żywe kolekcje Ogrodu Botanicznego), a także jeden z największych w Polsce księgozbiorów botanicznych, obecnie zintegrowany ze zbiorem bibliotecznym Biblioteki Nauk Przyrodniczych UJ. W Instytucie prowadzone są rzadkie skali światowej badania nad historią botaniki i dziejami eksploracji polarnych.   

W latach 1945-2016 pracowało w Instytucie przez dłuższy czas na etatach naukowych około stu botaników, są wśród nich klasycy naszej nauki o roślinach: Władysław Szafer i Bogumił Pawłowski zatrudnieni od czasów przedwojennych; Jan Kornaś (1923-1994) – fitogeograf, fitosocjolog i taksonom, badacz szaty roślinnej Polski i innych krajów, m.in. Afryki; Anna Medwecka-Kornaś – zasłużona w ekologii i fitosocjologii; Maria Skalińska – cytolog i embriolog, współtwórca polskiej cytogenetyki; a oprócz nich wielu innych znakomitych uczonych, których imiona zapisały się trwale w historii nauki. Pracowało tutaj kilkudziesięciu samodzielnych badaczy ze stopniem naukowym doktora habilitowanego, docenta lub tytułem profesora. Problematyką współczesnej szaty roślinnej oraz grzybami i porostami zajmowali się m.in.: Eugeniusz Dubiel, Karol Ermich (1904-1976), Barbara Gumińska, Janina Jentys-Szaferowa (1895-1983), Kazimierz Kostrakiewicz (1907-1975), Małgorzata Kotańska, Stefania Loster, Maria Olech, Anna Pacyna, Zbigniew Szeląg, Krystyna Towpasz, Helena Trzcińska-Tacik, Danuta Tumidajowicz, Katarzyna Turnau, Adam Zając. Badania środowiska geograficznego dla potrzeb botanicznych prowadził Marian Drużkowski (1950-2013). Paleobotaniką zajmowali się m.in.: Krystyna Harmata, Kazimierz Szczepanek, Andrzej Środoń (1908-1998) i Danuta Zdebska. Badania nad problematyką cytologii i embriologii roślin prowadzili m.in.: Romana Czapik (1929-2008), Romana Izmaiłow, Andrzej Jankun (1940-2007), Elżbieta Kuta, Janina Małecka (1926-1991), Eugenia Pogan (1919-2007), Lesław Przywara (1943-2004), Zofia Trela-Sawicka, Krystyna Turała-Szybowska i Helena Wcisło (1920-2000).

Stulecie Instytutu Botaniki UJ i Jubileuszowy Rok Botaniki Krakowskiej w 2013 r.
Na rok 2013 przypadały trzy ważne rocznice: 230-lecie Ogrodu Botanicznego UJ, 100-lecie Instytutu Botaniki UJ oraz 60-lecie Instytutu Botaniki im. W. Szafera PAN. Z tego powodu ten rok został ogłoszony Jubileuszowym Rokiem Botaniki Krakowskiej. Główne uroczystości, które odbyły się w dniach 19-21 września, objęły sesję jubileuszową (19 września) oraz I Forum Botaników Polskich zatytułowane „Współczesna botanika – botanika w przyszłości?”. Obchody botanicznego święta zgromadziły ok. 300 osób ze wszystkich liczących się ośrodków Polski, a także przedstawicieli instytucji naukowych z Ukrainy i Wielkiej Brytanii. Oprócz tego odbywały się różne imprezy w instytucjach, dla których jednostką macierzystą był Uniwersytet Jagielloński: w Instytucie Fizjologii Roślin im. Franciszka Górskiego PAN, Instytucie Biologii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Katedrze  Botaniki Leśnej i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie oraz Zakładzie Fizjologii i Biologii Rozwoju Roślin Wydziału Biochemii, Biofizyki i Biotechnologii UJ.

Więcej o Jubileuszu w artykule Alicji Zemanek, Piotra Köhlera i Mariana Drużkowskiego (Alma Mater 2014, luty-marzec, nr 163-164, s. 63-69).

Dydaktyka

Uniwersytet Jagielloński jest jednym z najważniejszych w kraju ośrodków edukacji botanicznej, w którym zdobywało wiedzę wiele pokoleń studentów. Kilkaset osób uzyskało tutaj doktoraty, kilkudziesięciu – habilitacje z różnych specjalności. Wielu wychowanków działających w Instytucie dwu szkół naukowych, po uzyskaniu stopnia doktora lub doktora habilitowanego w UJ stworzyło własne pracownie badawcze w innych uczelniach, zarówno w kraju, jak i za granicą. W ten sposób dawne idee naukowe, stojące u źródeł botaniki uniwersyteckiej rozkwitają w kolejnych pokoleniach, zmieniane wciąż i wzbogacane wraz z rozwojem biologii.

Budynki

W 1912 r. Uniwersytet wynajął na potrzeby instytutu budynek usytuowany blisko Ogrodu Botanicznego przy ul. Lubicz 46, zakupiony w 1921 r. przez Ministerstwo Skarbu dla Uniwersytetu Jagiellońskiego, pod koniec XX w. przejęty przez Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN. W 1992 r. botanicy otrzymali prawie cały zabytkowy budynek dawnego Obserwatorium Astronomicznego nazwanego w 1963 r. Collegium Śniadeckiego. Dotacje uzyskane od Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa umożliwiły przeprowadzenie remontu kapitalnego połączonego z rewaloryzacją (1995-2000). Wyremontowane też zostały dwa jednopiętrowe pawilony stojące na dziedzińcu przed Collegium, ogrodowy (zachodni) (2008-2010) oraz dydaktyczny (wschodni) (2011-2013). W 2014 r. odnowione budynki zostały wyposażone w centralne ogrzewanie. W tym samym roku ukończono rekonstrukcję XIX-wiecznego ogrodzenia od strony ul. Kopernika oraz odrestaurowano nawierzchnię dziedzińca. W 1995 r. odzyskano zabudowania przy ul. Kopernika 31 przekazane Ogrodowi Botanicznemu przez władze miejskie w 1956 r., ale przeznaczone wówczas na potrzeby administracji UJ. W 2001 r. urządzono piętrowy pawilon zielnikowy (Herbarium) oraz w 2003 r. Muzeum Paleobotaniczne. Przeprowadzenie tych wielostronnych inwestycji stało się możliwe dzięki staraniom dyrektorów Adama Zająca i Marii Zając. Katedra Anatomii i Cytologii Roślin (późniejszy Zakład Cytologii i Embriologii Roślin) mieściła się pierwotnie na II piętrze budynku przy ul. św. Anny 1. Po wojnie, zorganizowana na nowo, rezydowała przy ul. św. Jana 20, później (w latach 1971-2013) na II piętrze Collegium Broscianum UJ przy ul. Grodzkiej 52. W październiku 2013 roku Zakład został przeprowadzony na III Kampus UJ, na II piętro budynku Instytutu Zoologii i Badań Biomedycznych UJ przy ul. Gronostajowej 9. W celu przestrzennej integracji Instytutu Botaniki z Wydziałem Biologii UJ, dzięki staraniom ówczesnych dyrektorów Instytutu: Joanny Zalewskiej-Gałosz i Szymona Zubka, Instytut Botaniki otrzymał od władz UJ wyremontowany i zaadaptowany na potrzeby naukowo-dydaktyczne budynek przy ul. Gronostajowej 3, na III Kampusie UJ, który od roku 2017 użytkuje. Aktualnie, poza III Kampusem UJ, w budynku przy ul. Kopernika 31, znajduje się jedynie Zielnik Uniwersytetu Jagiellońskiego, który w roku 2020 został zintegrowany z Ogrodem Botanicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego.  

Dyrektorzy

  • Marian Raciborski (1863-1917), dyrektor 1913-1917
  • Władysław Szafer (1886-1970), 1918-1941, 1945-1960
  • Bogumił Pawłowski (1898-1971), 1960 p.o., 1961-1962
  • Franciszek Górski (1897-1989), 1963-1967  
  • Jan Kornaś (1923-1994), 1967-1971, 1973-1976, 1981-1992
  • Eugenia Pogan (1919-2007), 1971-1973, 1976-1981
  • Adam Zając 1992-2008
  • Maria Zając 2008-2016
  • Joanna Zalewska-Gałosz 2016-2020
  • Szymon Zubek od 2020

Wicedyrektorzy ds. dydaktycznych (dawniej: zastępcy dyrektora ds. dydaktyczno-wychowawczych)

  • Eugenia Pogan (1919-2007), wicedyrektor 1973-1976
  • Romana Czapik (1929-2008), 1976-1981
  • Andrzej Jankun (1940-2007), 1981-1984
  • Adam Zając 1984-1985
  • Janina Małecka (1926-1991), 1985-1991
  • Romana Izmaiłow 1991-2005
  • Maria Kościńska-Pająk 2005-2016
  • Grzegorz Góralski 2016-2020
  • Halina Ślesak od 2020

Wicedyrektor ds. naukowych

  • Szymon Zubek 2016-2020

Pełnomocnik Dziekana ds. nauki w Instytucie Botaniki

  • Aneta Słomka 2020-2024

Więcej o historii Instytutu w artykule Alicji Zemanek (Alma Mater, numer specjalny, wrzesień 2013, nr 158, s. 10-19).

Pliki do pobrania
ppt
Historia Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego
Zobacz galerię zdjęć